Ambtenaren en initiatieven versterken elkaar

Waarom is samenwerking tussen overheden enerzijds en maatschappelijk initiatief en sociaal ondernemers anderzijds zo moeilijk? In het programma EmpoweringPeople werden beide bloedgroepen aan elkaar gekoppeld in teams. De opgave was om elkaar van dienst te zijn..

De gedachte: als rijksambtenaren ervaring opdoen met faciliteren van initiatieven, dan krijgen zij ook beter zicht op de eigen rol in de participatiesamenleving. En tegelijk versnellen we maatschappelijke initiatieven. Twee vliegen in een klap.

De mogelijkheden voor samenwerking lagen op het eerste oog dichtbij. Bijvoorbeeld:

• Experiment organiseren met medewerking van Rijkswaterstaat over ‘anders rijden’, ten behoeve van het oplossen van het fileprobleem.
• Leegstaand overheidsgebouw omkatten tot (tijdelijke) woonruimte voor statushouders (migranten) en studenten.
• Toepassen van biologisch afbreekbare boomankers om jonge boom-aanplant te stutten (ipv 2 boompalen) bij RWS.
• Warmtewinner uit rookgas van Cv-ketels toepassen op een Cv-installatie van de rijksoverheid. Of opnemen in de maatregelenlijst Wet Milieubeheer.
• Verkennen of de biobased vervanger voor polyester kan worden toegepast in schepen van de Rijksrederij.
• Doggy bag voor restvoedsel uitdelen op de InnovatieEstafette.

In bovengenoemde gevallen is het initiatief goed onderzocht, getest en solide. De betrokken ambtenaren waren welwillend, begaan en kundig. Maar toch is het nog niet gelukt om de experimenten te laten plaatsvinden. Dat ligt aan iets groters, iets dat we niet kunnen zien. We zien niet de hele olifant.

Enkele oorzaken

1 Op Rijksniveau is het ongebruikelijk om je te richten op één enkel initiatief. Het rijk houdt zich bezig met de grote lijn. Als je je als ambtenaar wilt richten op 1 initiatief, dan rijst de vraag of er niet betere, andere initiatieven zijn. Of het niet staatssteun is om een initiatief “voor te trekken”. Of je dan niet teveel met microniveau bezig bent, in plaats van het grote kader.

2 Als je je toch op rijksniveau al bezig wilt houden met 1 initiatief, dan dient er een directe relatie te zijn met jouw beleidsthema. Ons vertrekpunt was: Begeleiding van initiatieven is een vrij universeel proces. Je hoeft geen inhoudelijk expert te zijn om een initiatief goed van dienst te zijn en de les die je eruit haalt is ook van toepassing op jouw werkterrein. Maar als het onderwerp teveel verschilt van dat van de ambtenaar, is het lastig om te zien hoe de ervaring bijdraagt aan het eigen werk. Het voelt dan snel al als ‘behoort niet tot niet mijn werk, ik doe dit erbij’, waardoor energie weglekt.

3 Je hebt als ambtenaar weinig invloed op de hele keten. Bijvoorbeeld de inkoopcriteria voor de Rijksrederij liggen buiten de directe invloedsfeer van een beleidsambtenaar. Om een initiatief of groep initiatieven van dienst te zijn is het ‘t meest ideaal om de gehele keten in beeld te hebben en te betrekken. Dat lukt je niet als ambtenaar alleen.

4 Er zit een tempoverschil tussen de overheid en de initiatieven. De knoppen waar je als rijksoverheid aan kunt draaien, zoals het veranderen van bijvoorbeeld aanbestedingsregels, of fiscale maatregelen, werken traag. Initiatiefnemers snappen dat vaak ook wel. Maar ambtenaren voelen zich daar hoedanook zelf vaak ongemakkelijk bij.

5 Je hebt als rijksambtenaar altijd te maken met politieke gevoeligheid. ‘ Als we hieraan meedoen, kan dat mijn Minister of Stas schaden?’ ‘ Als dit product een flop wordt, hoe komt dat in de pers?’ ‘Als we verwachtingen richting de initiatiefnemer niet kunnen waarmaken, hoe gaat hij dan reageren?’ Van bedrijven kan men die reacties inschatten. En bedrijven hebben wat te verliezen in hun relatie met de rijksoverheid (namelijk een volgende opdracht). Initiatiefnemers kent men niet en hebben niks te verliezen. Het vraagt wederzijds vertrouwen om met elkaar het experiment aan te gaan.

6 Organisaties (welke dan ook) zijn wars van verandering en ook vrij effectief in het afhouden daarvan. De beweging van sociaal ondernemerschap en maatschappelijk initiatief (van ‘zelf doen’), is steeds groter en dwingender aan het worden. Dit maakt de heersende systemen alleen maar krachtiger in de afweer, tot het kantelpunt is bereikt. Dan zie je afbraak van oude systemen en opbouw van nieuwe. Onze samenleving zit aan de vooravond van het kantelpunt. We hebben dus te maken met sterke afweer.

De leerervaringen vervlechten we in volgende programma’s. Een korte voortuitblik: Meer aansluiten bij beleidsthema’s, initiatieven zoeken die daarbij passen, transitiepad en stakeholders in kaart brengen, en samen met de keten werken aan een oplossing.

Het effect is dat je waarschijnlijk niet de initiatiefnemers direct van dienst bent, maar je creëert wel de context waardoor deze initiatiefnemers gemakkelijker kunnen opereren. Dat past beter bij de rol van het rijk.